Procedura postępowania w przypadku zdarzeń drogowych z udziałem zwierząt dzikich

Z uwagi na wątpliwości dotyczące zakresu kompetencji, właściwości oraz obowiązku reagowania w przypadku zdarzeń drogowych z udziałem zwierząt dziko żyjących, Podlaski Wojewódzki Lekarz Weterynarii przedstawia niniejsze opracowanie w celu ujednolicenia zasad i sposobu postępowania zaangażowanych służb w sytuacji zaistnienia przedmiotowych zdarzeń.

 Przepisy prawne

1. Ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. o Inspekcji Weterynaryjnej
2. Ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt
3. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt
4. Ustawa z dnia 14 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody
5. Ustawa z dnia 13 października 1995 r. prawo łowieckie
6. Ustawa z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach
7. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym
8. Ustawa z dnia 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminie
9. Ustawa z dnia 21 marca 1985 r. o drogach publicznych
10. Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym
11. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny
12. Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi
13. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 1069/2009 z dnia 21 października 2009 r. określające przepisy sanitarne dotyczące ubocznych produktów pochodzenia zwierzęcego nieprzeznaczonych do spożycia przez ludzi
14. Ustawa z dnia 21maja 1999 r. o broni i amunicji

 Cel

Celem procedury jest ujednolicenie sposobu postępowania w przypadku zdarzeń drogowych z udziałem zwierząt dzikich na obszarze województwa podlaskiego.

 Zakres

Procedura określa kompetencje, zasady postępowania poszczególnych służb oraz zasady współdziałania tych jednostek w w/w przypadkach.

Niniejsza procedura nie stanowi aktu prawnego i na jej treść nie należy powoływać się w przypadku zaistnienia jakichkolwiek sporów na tle opisanych okoliczności.

Opracowanie zostało sporządzone w oparciu o aktualnie obowiązujące akty prawne w przedmiotowym zakresie.

W procedurze uwzględniono uwagi zaangażowanych w jej stosowanie służb, wynikające z doświadczeń terenowych, a także wnioski wynikające z zaistniałych przypadków oraz współpracy z tymi służbami.

 Uzasadnienie

Prawo łowieckie zasadniczo nie reguluje postępowania z ranną lub potrzebującą pomocy zwierzyną. Jedynie art. 9 ust. 2 P.ł. upoważnia starostę do wyrażenia zgody, na okres do 6 miesięcy, na przetrzymywanie zwierzyny, osobie, która weszła w jej posiadanie w wyniku osierocenia, wypadku lub innego uszkodzenia ciała zwierzyny, mając na uwadze potrzebę podjęcia koniecznej opieki i leczenia. Osoba ta poprzez złożenie wniosku o wydanie tej zgody dobrowolnie zobowiązuje się do udzielenia pomocy takiemu zwierzęciu na własny koszt. Warto również nadmienić, że przetrzymywanie zwierzyny bez zezwolenia stanowi wykroczenie łowieckie zagrożone karą grzywny - art. 51 ust. 1 pkt 3 P.ł.

Alternatywą dla tego rozwiązania jest przekazanie rannej zwierzyny do ośrodka rehabilitacji zwierząt.

Wykaz ośrodków rehabilitacji zwierząt dostępny jest na stronie internetowej Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska pod adresem: https://www.gov.pl/web/gdos/wykaz-osrodkow-rehabilitacji-zwierzat.

 Zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt 1 u.o.p. ochrona przyrody polega m.in. na zachowaniu dziko występujących zwierząt. Mając na uwadze, że słowo „zachowanie" oznacza w języku polskim również dochowanie czegoś „w stanie niezmienionym, nienaruszonym lub niezniszczonym mimo upływu czasu lub niesprzyjających okoliczności", można uznać, że ochrona przyrody obejmuje wszelkie działania, które zapobiegają zmniejszaniu się populacji dzikich zwierząt, a więc również działania polegające na udzielaniu pomocy w incydentalnych przypadkach, jeżeli zwierzę można uratować. Jednocześnie należy zauważyć, że przypadki takie mają charakter lokalny. Skoro zatem, zgodnie z art. 7 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, do zadań własnych gminy należą zadania w zakresie ochrony przyrody, to można uznać, że do zadań gminy należy również udzielanie pomocy dzikim zwierzętom przebywającym na terenie gminy, w szczególności poprzez zorganizowanie akcji ratunkowych lub zapewnienie transportu zwierząt do ośrodków ich rehabilitacji.

W przypadku wypadku komunikacyjnego, w którym zostało ranne zwierzę, wskazać należy, że zgodnie z art. 25 u.o.z. prowadzący pojazd mechaniczny, który potrącił zwierzę, ma obowiązek, w miarę możliwości, zapewnienia pomocy temu zwierzęciu lub zawiadomienia jednej ze służb, o których mowa w art. 33 ust. 3 tej ustawy. Naruszenie tego obowiązku jest wykroczeniem zagrożonym karą aresztu lub grzywny - art. 37 u.o.z. Ponadto z art. 45 ust. 1 pkt 6 ustawy Prawo o ruchu drogowym, dalej jako „P.r.d.", wywieść można obowiązek kierującego usunięcia rannego (lub martwego zwierzęcia) z drogi, jeżeli jego pozostawienie na drodze mogłoby zagrozić bezpieczeństwu ruchu, lub obowiązek oznaczenia zwierzęcia w sposób widoczny w dzień i w nocy, jeżeli jego usunięcie z drogi nie jest możliwe. Jeżeli ranne zwierzę stanowi zagrożenie dla bezpieczeństwa ruchu drogowego wskazane jest powiadomienie o tym zdarzeniu Policji, do której obowiązków należy czuwanie nad bezpieczeństwem i porządkiem ruchu na drogach - art. 129 ust. 1 P.r.d. Mając na uwadze, że ranne zwierzę pozostawione na poboczu drogi stanowi potencjalne zagrożenie dla ruchu drogowego, gdyż może ponownie wejść na drogę, Policja powinna podjąć działania mające na celu udzielenie pomocy rannemu zwierzęciu.

 Uśmiercanie rannej zwierzyny

Przepisy ustawy Prawo łowieckie, nie regulują kwestii uśmiercania rannej zwierzyny. W tych przypadkach zastosowanie znajdzie zatem art. 33 ust. 3 ustawy o ochronie zwierząt (dalej jako „u.o.z."), zgodnie z którym potrzebę bezzwłocznego uśmiercenia zwierzęcia, w celu zakończenia jego cierpień, stwierdza lekarz weterynarii, członek Polskiego Związku Łowieckiego, inspektor organizacji społecznej, której statutowym celem działania jest ochrona zwierząt, funkcjonariusz Policji, straży ochrony kolei, straży gminnej, Straży Granicznej, pracownik Służby Leśnej lub Służby Parków Narodowych, strażnik Państwowej Straży Łowieckiej, strażnik łowiecki lub strażnik Państwowej Straży Rybackiej.

Zgodnie z art. 4 pkt 3 u.o.z. przez konieczność bezzwłocznego uśmiercenia rozumie się obiektywny stan rzeczy stwierdzony, w miarę możliwości, przez lekarza weterynarii, polegający na tym, że zwierzę może dalej żyć jedynie cierpiąc i znosząc ból, a moralnym obowiązkiem człowieka staje się skrócenie cierpień zwierzęcia. Z przywołanych przepisów wynika zatem jednoznacznie, że do podjęcia decyzji o skróceniu cierpienia zwierzęcia uprawniony jest zawsze lekarz weterynarii. Jednakże jeżeli nie jest możliwe stwierdzenie przez lekarza weterynarii konieczności bezzwłocznego uśmiercenia zwierzęcia, to decyzję w tym przedmiocie może podjąć samodzielnie każda z pozostałych, wymienionych w art. 33 ust. 3 u.o.z. osób. Uśmiercenie to powinno zostać dokonane z zachowaniem zasad określonych w art. 33 ust. 1a i 4 u.o.z., to jest w sposób humanitarny, powodujący jak najmniejsze cierpienie fizyczne i psychiczne zwierzęcia poprzez podanie środka usypiającego przez lekarza weterynarii albo poprzez zastrzelenie zwierzęcia przez osobę uprawnioną do użycia broni palnej (dotyczy tylko zwierząt wolno żyjących). Jednocześnie z art. 33 ust. 4 wynika, że osoba uprawniona do stwierdzenia konieczności bezzwłocznego uśmiercenia zwierzęcia, niebędąca lekarzem weterynarii, wymieniona w art. 33 ust. 3 u.o.z. będzie jednocześnie uprawniona do dokonania tego uśmiercenia, o ile będzie posiadała właściwe zezwolenie na posiadanie broni (art. 33 ust. 4 u.o.z. nie wymaga, by była to broń myśliwska).

 Postępowanie ze zwłokami padłej lub uśmierconej zwierzyny

W pierwszej kolejności należy zauważyć, że zgodnie z art. 3 ust. 1 ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach, dalej jako „u.cz.p.g." utrzymanie czystości i porządku w gminach należy do obowiązkowych zadań własnych gminy. Z kolei art. 3 ust. 2 u.cz.p.g. wśród zadań gminy w zakresie zapewnienia czystości i porządku na swoim terenie i tworzenia warunków niezbędnych do ich utrzymania wymienia m.in.

- zapewnienie budowy, utrzymania i eksploatacji własnych lub wspólnych z innymi gminami instalacji i urządzeń do zbierania, transportu i unieszkodliwiania zwłok zwierzęcych lub ich części - pkt 2 lit. c,

- zapewnienie zbierania, transportu i unieszkodliwiania zwłok bezdomnych zwierząt lub ich części oraz współdziałanie z przedsiębiorcami podejmującymi działalność w tym zakresie-pkt 15.

Wprawdzie art. 3 ust. 2 pkt 15 u.cz.p.g. odwołuje się do zwierząt bezdomnych, przez które rozumie się, zgodnie z art. 4 pkt 16 u.o.z., zwierzęta domowe lub gospodarskie, które uciekły, zabłąkały się lub zostały porzucone przez człowieka, a nie ma możliwości ustalenia ich właściciela lub innej osoby, pod której opieką trwale dotąd pozostawały, to niemniej jednak należy zauważyć, że użycie w art. 3 ust. 2 u.cz.p.g. wyrażenia „w szczególności" wskazuje jednoznacznie, że obowiązki gminy w zakresie utrzymania czystości i porządku wymienione w tym przepisie mają charakter przykładowy, a katalog tych zadań ma charakter otwarty. Oznacza to, że gmina zobowiązana jest do podejmowania także innych, niewymienionych działań, o ile są one konieczne dla utrzymania czystości i porządku. Jednym z takich działań będzie niewątpliwie usunięcie i utylizacja zwłok zwierząt łownych znajdujących się na terenie gminy.

Zgodnie z art. 5 ust. 4 u.cz.p.g. obowiązki utrzymania czystości i porządku na drogach publicznych należą do zarządu drogi. Zarządca drogi odpowiedzialny jest za utrzymanie czystości i porządku na drodze publicznej, którą zarządza. Natomiast użycie wyrażenia „należy także" wskazuje na to, że obowiązki zarządcy drogi nie ograniczają się jedynie do czynności wskazanych w pkt 1-3. Zarządca drogi powinien zatem podejmować również inne czynności niż wskazane w tym przepisie, służące utrzymaniu czystości i porządku na drodze, w tym usuwać zwłoki padłych zwierząt. Na marginesie warto zauważyć, że na obowiązek zarządcy drogi do usuwania zwłok zwierzyny z drogi i pasa drogi wskazują również przepisy ustawy o drogach publicznych. Zgodnie bowiem z art. z art. 20 pkt 4 tej ustawy, utrzymanie nawierzchni drogi, chodników, drogowych obiektów inżynierskich, urządzeń zabezpieczających ruch i innych urządzeń związanych z drogą. Szczegółowy katalog czynności, przez które wykonuje się obowiązek utrzymania drogi, zawarty został w art. 4 pkt 20 ustawy o drogach publicznych. Niewątpliwie usunięcie zwłok zwierząt z drogi lub z pasa drogowego można uznać za czynność porządkową zmierzająca do zwiększenia bezpieczeństwa ruchu.

Analiza przepisów ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminie prowadzi zatem do wniosku, że obowiązek usunięcia i utylizacji zwłok zwierzyny ciąży co do zasady na gminie, za wyjątkiem obowiązku usunięcia i utylizacji zwłok zwierzyny padłej na drogach publicznych, który to ciąży na zarządcy drogi.

Postępowanie ze zwłokami zwierząt dzikich znajdujących się na terenie nieruchomości będącej własnością osoby prywatnej

Zgodnie z art. 22 ust.1 pkt3 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi, właściciel, posiadacz lub zarządzający nieruchomością są obowiązani utrzymywać ją w należytym stanie higieniczno-sanitarnym w celu zapobiegania zakażeniom i chorobom zakaźnym w tym usuwać padłe zwierzęta z nieruchomości. W przypadku poniesienia przez właściciela nieruchomości kosztów utylizacji zwierząt łownych, które w stanie wolnym są własnością Skarbu Państwa, ( art. 2 Prawa łowieckiego stanowi, że zwierzęta łowne w stanie wolnym, jako dobro ogólnonarodowe, stanowią własność Skarbu Państwa) istnieje możliwość dochodzenia zwrotu poniesionych kosztów poprzez skierowanie sprawy do rozstrzygnięcia na drodze postępowania sądowego. W sytuacji, gdy właściciel nieruchomości nie realizuje wynikającego z przepisów prawa obowiązku, działania w celu usunięcia zagrożenia sanitarnego powinna podjąć gmina na podstawie art. 3 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach, która po dokonaniu czynności może wystąpić z roszczeniem regresowym o zwrot poniesionych kosztów.

 Postępowanie ze zwierzyną przebywającą na terenach zabudowanych

P.ł. nie reguluje sposobu postępowania w incydentalnych przypadkach przebywania zwierząt w mieście. W przedmiotowych przypadkach zastosowanie powinny znaleźć przepisy ustawy o samorządzie gminnym. Art. 7 ust. 1 pkt 14 tej ustawy stanowi bowiem, że zadania własne gminy obejmują w szczególności sprawy porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli. Przebywanie dzikich zwierząt w mieście niewątpliwie może powodować naruszenia porządku publicznego oraz zagrożenie bezpieczeństwa obywateli ze względu na możliwość niszczenia przez te zwierzęta mienia, urządzeń produkcyjnych bądź użyteczności publicznej, wtargnięcia na obszar, na którym odbywa się ruch drogowy, lub w skrajnych przypadkach ze względu na możliwość zaatakowania przez nie ludzi i zwierząt gospodarskich czy też zwierząt domowych. Wobec powyższego w takich sytuacjach należy  stosować przywołany powyżej przepis ustawy o samorządzie gminnym jako przepis upoważniający gminę do podejmowania działań mających na celu przywrócenie porządku publicznego lub zapewnienie bezpieczeństwa obywatelom. Działania te mogą polegać m.in. na schwytaniu zwierzęcia i przewiezieniu go w bezpieczne miejsce, przy czym miejsce docelowego wypuszczenia zwierząt łownych powinno zostać określone, zgodnie z normą zawartą w art. 11 ust. 3 P.ł., nakazującą współpracę dzierżawców i zarządców obwodów łowieckich, nadleśniczych i wójtów (burmistrzów, prezydentów miast) w zakresie spraw związanych z zagospodarowaniem obwodów łowieckich, w szczególności w zakresie ochrony i hodowli zwierzyny, w drodze porozumienia z dzierżawcami i zarządcami obwodów łowieckich oraz nadleśniczymi.

Szczególnym typem rozpatrywanej sytuacji będzie przypadek, w którym zwierzę łowne zachowuje się agresywnie i stanowi bezpośrednie zagrożenie dla ludzi, któremu nie można zapobiec w inny sposób niż poprzez uśpienie i schwytanie, a nawet zabicie zwierzęcia. W takim przypadku zastosować należy normę zawartą w art. 6 ust. 1 pkt 5 u.o.z., uchylającą ochronę zwierzęcia i dopuszczającą jego zabicie w przypadku, gdy stanowi ono bezpośrednie zagrożenie dla ludzi lub innych zwierząt, np. poprzez bezpośrednią możliwość ataku na człowieka. Należy przy tym mieć na względzie, iż zgodnie z art. 33 ust 1a u.o.z. uśmiercenie zwierzęcia może odbywać się wyłącznie w sposób humanitarny polegający na zadawaniu przy tym minimum cierpienia fizycznego i psychicznego.

Z innego rodzaju postępowaniem będziemy mieli do czynienia w przypadkach stałego przebywania  zwierząt łownych na terenach zabudowanych. W tego typu zdarzeniach zastosowanie mieć będzie norma zawarta w art. 45 ust. 3 P.ł., mówiąca o możliwości odłowu lub odstrzału redukcyjnego zwierzyny w wypadkach szczególnego zagrożenia prawidłowego funkcjonowania obiektów produkcyjnych i użyteczności publicznej. Podjęcie decyzji w tym zakresie należy do starosty. Jest do doraźne działanie zaradcze, mające na celu eliminację powyższego zagrożenia. Odstrzału lub odłowu można dokonać np. zawierając porozumienie z Polskim Związkiem Łowieckim, ustalając dla osób dokonujących odstrzału - członków PZŁ, wynagrodzenie w postaci możliwości zachowania uzyskanych tusz, o ile odstrzał zostanie dokonany na terenie obwodu łowieckiego. Zgodnie bowiem z art. 15 ust 1 P.ł. zwierzyna przypada zgodnie z prawem, a za taką należy uznać zwierzęta pozyskane w wyniku odstrzału redukcyjnego, dzierżawcy lub zarządcy obwody łowieckiego. W przypadku odstrzału lub odłowu zwierzyny na terenach niewchodzących w skład obwodów łowieckich koszt tych działań powinien być finansowany ze środków powiatu, gdyż zgodnie z art. 45 ust. 3 P.ł. nie wynika, że są to zadania zlecone z zakresu administracji rządowej, co oznacza, że należy traktować jej jako zadania własne.

Postępowanie ze zwierzętami dzikimi objętymi ochroną gatunkową

Zgodnie z art. 33 ust. 1b u.o.z. wskazuje na konieczność uzyskania zezwolenia Generalnego Dyrektora

Ochrony Środowiska lub regionalnego dyrektora ochrony środowiska na zabicie zwierząt objętych ochroną gatunkową, poprzez uśmiercenie przy użyciu broni myśliwskiej przez osoby uprawnione do posiadania tej broni. Uśmiercenie zwierzęcia objętego ochroną gatunkową możliwe jest jedynie po uzyskaniu zezwolenia:

- Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska – w przypadku zwierząt objętych ochroną ścisłą,

- Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska – w przypadku zwierząt objętych ochroną częściową.

Natomiast art. 56 ust. 1 i 2 u.o.p. wskazuje, iż Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska może zezwolić

w stosunku do gatunków objętych ochroną ścisłą – na czynności podlegające zakazom określonym art. 52 ust. 1 pkt 1, 3, 11 i 16 i ust. 1a pkt 1, 7 i 8 u.o.p, a także objętych ochroną ścisłą i częściową - na czynności podlegające zakazom określonym w art. 51 ust. 1 i 1a oraz art. 52 ust. 1 i 1a u.o.p., jeżeli zezwolenie dotyczy obszaru wykraczającego poza granice dwóch województw lub jeżeli ma to związek z działaniami podejmowanymi przez ministra właściwego do spraw środowiska, w tym dotyczącymi realizacji programu ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej, programów ochrony gatunków zagrożonych wyginięciem lub umów międzynarodowych.

Z kolei regionalny dyrektor ochrony środowiska na obszarze swojego działania i na obszarach morskich może zezwolić w stosunku do gatunków objętych ochroną częściową - na czynności podlegające zakazom określonym w art. 52 ust. 1 i 1a u.o.p, a także objętych ochroną ścisłą – na czynności podlegające zakazom określonym w art. 52 ust. 1 pkt 2, 4-10 i 12-15 i ust. 1a pkt 2-6 u.o.p.

Na stronie internetowej Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska wskazany jest numer telefonu (669-660-648), który służy wyłącznie w sprawach nagłych, wymagających wydania ustnego zezwolenia Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska z zakresu odstępstw od zakazów właściwych dla ochrony gatunkowej lub rezerwatów przyrody (przy czym za sprawy nagłe rozumie się sytuacje wymagające natychmiastowej interwencji, w tym w szczególności zagrażające życiu bądź zdrowiu ludzi lub zwierząt, kiedy obiektywnie wniosek nie może być załatwiony w formie pisemnej).

 Zasady stosowania broni Palmera

W świetle obowiązującej ustawy o broni i amunicji, broń /strzelba/ Palmera w pełni spełnia wymogi definicji broni pneumatycznej /art. 8 ustawy/ i tak z prawnego punktu jest traktowana z zatem nie jest wymagane zezwolenie na jej zakup, natomiast warunkiem prawnego jej posiadania jest jej zarejestrowanie. Obowiązek rejestracji wynika wprost z art. 9 ust. 4 cytowanej ustawy, przy czym kartę rejestracyjną broni pneumatycznej wydaje komendant powiatowy /miejski/ Policji właściwy ze względu na miejsce stałego pobytu osoby nabywającej broń lub siedziby zainteresowanego podmiotu. Zatem nabywcą tego rodzaju broni może być osoba fizyczna np. lekarz weterynarii, jak również inne podmioty np. Urzędy Miast, Starostwa Powiatowe, Urzędy Gmin itp.

W zakresie dysponowania bronią pneumatyczną ustawodawca nie przewidział rozwiązań prawnych analogicznych do regulacji odnoszących się do broni, której posiadanie wymaga pozwolenia. Obecny stan prawny nie daje podstaw do żądania wskazania organowi Policji wydającemu kartę rejestracyjną osoby lub osób upoważnionych do dysponowania konkretną jednostką.

Nie ma również podstaw do wykazania spełnienia przez te osoby przesłanek określonych w art. 13 ust. 7 ustawy o broni i amunicji. Nie można też żądać, aby osoba, która dysponuje bronią pneumatyczną przy wykonywaniu zadań z jej użyciem, zleconych przez podmiot, na rzecz którego nastąpiła rejestracja tejże broni, posiadała pisemne upoważnienie podmiotu – właściciela broni.

Odrębna sprawą jest fakt, że samo posiadanie broni Palmera nie rozwiązuje problemu ponieważ do jej użycia konieczny jest środek farmakologiczny, który jest aplikowany przy jej użyciu. Wszelkie tego typu środki mogą zostać sprzedane wąskiej grupie osób, wśród których znajdują się lekarze weterynarii wolnej praktyki.

Inspekcja Weterynaryjna nie ma prawnego obowiązku posiadania broni Palmera.

Każda jednostka samorządowa odpowiedzialna za realizację ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach ma możliwość zakupu broni Palmera i zawarcia umowy z lekarzem weterynarii wolnej praktyki do jej użytkowania  przy wykorzystaniu własnych środków będących w posiadaniu tego lekarza. Dodatkowym atutem takiego rozwiązania jest fakt, że lekarz weterynarii zgodnie z ustawą o ochronie zwierząt może podejmować decyzje co do sposobu postępowania ze zwierzętami.